Dezenvolve tetun Hanoin oioin kona-ba proposta ortográfika sira

Foin-sa’e balu protesta hasoru hahilik ne’ebé hasa’e lia-portugés nu’udar lian ofisiál, sira dehan katak tetun maka sira-nia lian, maibé buat ida ne’ebé halo ita hakfodak maka sira dehan buat ne’e iha lia-indonézia. Uluk iha mós durante tempu balu revista ida naran “Lian Maubere”, ne’ebé hakerek hotu-hotu iha lia-indonézia. Ita bele husu se di’ak liu karik tau naran Suara Marhaen ba revista ne’e, ami ladún sente katak maubere sira toman ko’alia dalen invazór sira-nian ka katak sira iha entuziazmu atu uza lian ne’e. Ami sei la fó atensaun iha testu ida-ne’e ba lia-portugés, ne’ebé iha nia fatin hanesan komplementu ba tetun, nu’udar lian ko-ofisiál. Ami sei analiza de’it ideia balu kona-ba tetun, liuliu kona-ba buat balu ne’ebé ema oioin halo ba nia dezenvolvimentu. Ami kontinua hanoin ida-ne’e eskizitu loos katak juventude no organizasaun sira iha baze ladún envolve iha promosaun no dezenvolvimentu tetun nian. Linguista sira halo tiha ona sira-nia knaar, sira prepara tiha ona ortografia loloos ho valór sientífiku ne’ebé hetan tiha ona ofisializasaun husi Governu. Agora ita sei haksolok se ita haree foin-sa’e nasionalista sira haka’as an uitoan atu la hakerek ho lian okupasaun nian no atu para hakerek tetun ho ortografia la hun la dikin ne’ebé hatudu katak sira la respeita lian ida-ne’e, no sira konsidera hanesan buat ida ne’ebé “la iha regras” no “ida-idak hakerek konforme nia hakarak de’it”. Ida-ne’e la hanesan saida maka akontese iha sosiedade seluseluk ne’ebé asuntu promosaun ba lian nasionál ida sai hanesan prioridade, no iha-ne’ebá ita sei haree envolvimentu maka’as husi joven sira, organizasaun kulturál sira, asosiasaun oioin iha fatin ida-idak, nsst…
Kazu ida ne’ebé ha’u bele dehan ha’u koñese di’ak maka Galiza nian. Iha-ne’ebá durante tinan ruanulu resin ema-galegu sira debate maka’as kona-ba ortografia ofisiál, no sosiedade sivil mós hola parte iha debate hirak ne’e. Proposta ortográfika ida-idak iha ema sira ne’ebé defende nia ho neon-metin loos, no ida-idak mós soi sira-nia publikasaun rasik. Iha-ne’ebá, hanesan iha-ne’e, opsaun polítika oioin hasoru malu. Linguista sira maka halo proposta ortográfika oioin, maibé proposta ida-idak leno polítika linguístika ida ne’ebé iha influénsia ba hahilik (eskolla) sira ne’ebé linguista hirak-ne’e halo. Iha Galiza debate importante liu maka ida-ne’ebé tau sira ne’ebé defende ortografia rasik ba lia-galegu ho influénsia maka’as husi español (ka kastellanu) kontra sira ne’ebé hakarak atu halo ortografia lia-galegu nian hakbesik fila fali ba lia-portugés nian. Sira ne’ebé buka atu hakbesik sira-nia ortografia ba lia-portugés bolu naran “reintegrasionista” ba sira-nia an (maibé sira-nia adversáriu hanaran sira “luzista”); reintegrasionista sira-ne’e bolu sira ne’ebé buka atu hakbesik ba lia-español ho naran “izolasionista”. Reintegrasionista sira halo sira-nia eskolla oioin tanba sira hotu la simu imperializmu kulturál españól, bainhira sira hakbesik fila fali sira-nia lian-inan ba lia-portugés sira hatene katak sira sei sai dook liu tan husi lian ida-ne’ebé sira konsidera hanesan ameasa direta, ne’e kastellanu. Sira hetan vantajen ida tan bainhira sira hakbesik lia-galegu ba ninia lian kaduak: ne’e loke odamatan ba universu ida ho ema millaun 200 ne’ebé ko’alia lian inan ida-ne’e.
Iha-ne’e iha Timór Lorosa’e mós ita hetan opsaun polítika oioin ne’ebé iha influénsia ba opsaun linguístika sira. Uluknanain ita halo kedas liña ida atu fahe husi sira ne’ebé husik liafuan lia-Indonézia nian mosu iha sira-nia proposta ba padronizasaun, liafuan hirak-ne’e husi lia-Indonézia tama iha Timór ho Okupasaun. Ita mós hakdook husi sira-ne’ebé uza liafuan-barbarizmu ne’ebé mosu iha tempu “ditadura linguístika anglo-saksónika (obriga uza lia-inglés)” UNTAET nian. Liafuan-barbarizmu balu bele porezemplu: *agrimentu iha akordu nia fatin, *komitementu iha empeñu ka kompromisu nia fatin, nst…). Ita hetan opsaun balu hanesan ne’e, porezemplu, iha materiál balu husi Dra Catharina van Klinken. Instituto Nacional de Linguística, ne’ebé kontra opsaun hirak-ne’e, defende katak baihira la iha liafuan foun ruma ne’ebé presiza, opsaun ne’ebé fasil liu, ne’ebé bele uza kedas, no ne’ebé tuir polítika linguístika nasaun nian, maka foti liafuan ne’e husi portugés de’it, no muda nia ortografia ba tetun. INL defende katak ita labele uza liafuan ida husi lia-Indonézia iha tetun literáriu, hanesan mós Kreda Katólika Timór nian defende hori uluk iha tinan 1980 bainhira Amu-lulik sira tradús tiha misál ba lia-tetun atu lian ida-ne’e bele sai lia-ofisiál Kreda nian iha TL. INL, hanesan mós Kreda Katólika, haree lia-portugés nu’udar belun istóriku iha prosesu ba evolusaun ba tetun modernu, no sira haree lia-Indonézia nu’udar ameasa ne’ebé ita tenke kontra ho neon-metin tanba lian ida-ne’e hanesan fatór ida ne’ebé estraga espesifisidade kulturál Timór Lorosa’e nian.
Dr. Luís Costa nia Disionáriu, hanesan mós materiál ne’ebé INL prepara tiha ona kona-ba ortografia ofisiál, la simu liafuan-empresta husi lia-Indonézia. Iha buat oioin tan ne’ebé mós hanesan, porezemplu nia mós halo proposta hodi uza ortografia etimolójika ba liafuan orijinál tetun nian, inklui markasaun ba okluziva glotál ne’ebé ema temi iha tetun-terik no mós iha variedade balu tetun-prasa nian, maibé ema la temi iha Dili (ne’e katak, INL ho Luís Costa, rua ne’e hotu, hakerek ha’u, du’ut, to’os-na’in...). Krítika ne’ebé públiku halo beibeik ba Luís Costa nia Disionáriu ne’e laloos: “Disionáriu ne’e iha liafuan barak ne’ebé ami la koñese, liafuan barak husi tetun-terik!” Ne’e duni, objetivu importante ida husi disionáriu sira maka hanorin ita liafuan barak ne’ebé ita seidauk koñese. Dicionário da Língua Portuguesa Contemporânea husi Academia das Ciências de Lisboa iha liafuan barak ne’ebé portugés sira mós seidauk koñese, tem grande quantidade de termos que eu ainda não conheço, Kamus Besar Bahasa Indonesia (Edisi Ketiga) husi Departemen Pendidikan Nasional ho Balai Pustaka iha liafuan wa’in ne’ebé ema-Indonézia sira mós la koñese. Ne’e la’ós sala ida, ne’e kualidade ida. Tetun-terik ne’e hanesan bee-matan kapás ne’ebé fó liafuan ba tetun literáriu modernu. No ita labele haluha katak prosesu ne’e hahú horiuluk. Sé maka, tinan tolunulu liubá, uza iha Dili liafuan hanesan maksalak, kuanan, knaar, falur (ba sira ne’ebé seidauk hatene, Luís Costa nia Disionáriu hatudu katak naran-funu husi Komandante Falur Rate Laek signifika “Pombu la iha rate”)? Luís Costa nia Disionáriu ne’e dokumentu importante tebetebes. INL mós rekoñese ida-ne’e, i bainhira disionáriu ne’e mosu, liafuan hotu-hotu ne’ebé mai husi tetun-terik i ita hetan iha-ne’ebá, hetan hotu mós iha matadalan ortográfiku ne’ebé INL prepara no publika. INL defende katak dialetu tetun sira foho nian (iha rejiaun hanesan Soibada, Vikeke, Alas, Balibó, Suai, nst... ) hanesan bee-matan importante ne’ebé fó léksiku (liafuan sira) ba tetun modernu literáriu ne’ebé ita haburas daudaun, no Luís Costa nia Disionáriu ne’e hanesan riku-soin leksikál folin-boot ne’ebé ema hotu-hotu ke buka atu haburas no dezenvolve lia-tetun sei uza i konsulta.
Diferensa boot liu bainhira ita kompara Luís Costa nia Disionáriu ho materiál hirak ne’ebé INL nian kona-ba liafuan-empresta husi portugés. INL dehan katak ita tenke uza pronúnsia akroletál nu’udar padraun ba ortografia ba liafuan-empresta (husi portugés, ka – to’o sék XIX – husi malaiu) iha tetun modernu. Ne’e katak oinsá maka elite sira, liuliu iha sidade, temi liafuan hirak-ne’e. Elite hirak-ne’e mós hatene ko’alia portugés. Maibé Luís Costa gosta liu atu hatama ba ninia disionáriu pronúnsia husi ema-foho rejiaun tetun-terik nian ne’ebé la eskola no la hatene portugés. Porezemplu, enkuantu ortografia ofisiál Timór Lorosa’e nian, ne’ebé INL maka halo, hakerek: ”palásiu”, “polísia”, “pregu”, “xave”, “xapeu”, “saugati” Luís Costa nia Disionáriu hakerek de’it “*palasi”, “*polisi”, “*preku”, “*sabi”, “*sapeo”, “*saukati”. Ne’e hanesan porezemplu se matenek-na’in sira ne’ebé halo disionáriu lia-portugés nian deside atu hahú hatama “tchuba” nu’udar liafuan iha sira-nia disionáriu tanba ne’e maka pronúnsia antigu liu ne’ebé sei uza nafatin iha foho rejiaun Mirandadudouru nian iha Portugál norte-lorosa’e no rain-na’in sira iha ne’ebá sei ko’alia portugés ne’ebé konservadór liu, maski iha Lizboa sira temi “chuva”.
Problema ida iha disionáriu ne’e maka kuran liafuan barak ne’ebé mai husi lia-portugés tama ba lia-tetun. Koko to’ok atu uza Luís Costa nia disionáriu atu lee tradusaun ne’ebé Luís Costa rasik halo ba tetun husi broxura Fundação Mário Soares nian “A nossa vitória é apenas uma questão de tempo – Memória da Resistência do Povo de Timor- Leste”. Atu la gasta fatin barak ita bele fihir de’it ninia títulu iha Luís Costa nia tradusaun: “Ami hein de’it tenpu uit atu manán – Hanoin Povu Timor Lorosa’e nia Rezistensi”. Buka to’ok iha ninia disionáriu liafuan “*tenpu”, “povu”, “*rezistensi”. Ita sei la hetan! Problema boot liu husi Luís Costa nia Disionáriu maka ninia hakerek-na’in hanesan purista ida, katak nia lakohi simu liafuan-empresta, maski ikusliu nia komesa tiha ona atu muda ninia hanoin, hanesan ita bele haree iha ninia tradusaun ne’ebé ami temi tiha ona. Ita haree to’ok saida maka nia dehan nu’udar komentáriu ba liafuan “e”: “Ema ne’ebé la ko’alia tetun nu’udar lian-inan toman uza liafuan «ka»”. “Ema ne’ebé la ko’alia tetun nu’udar lian-inan” ne’ebé Luís Costa temi inklui makdalen rihun-rahun ne’ebé uza tetun-prasa nu’udar lian-inan (i la’ós de’it iha Dili), hanesan mós populasaun barakliu iha Timór Lorosa’e ne’ebé uza tetun-prasa nu’udar lian-daruak no lian franka. Ba ema sira ne’ebé koñese literatura husi Portugál ami bele halo komparasaun ida. Lee-na’in (makleek) ida husi Portugál súl ne’ebé moris no boot iha Lizboa la hatene liafuan barak ne’ebé presiza hodi lee porezemplu “Terras do Demo” ka “O Malhadinhas” husi Aquilino Ribeiro, tanba liafuan barak iha livru hirak ne’e uza de’it iha foho iha Beira Interior. Tanba ne’e makleek ne’e tenke uza disionáriu di’ak ida. Luís Costa nia Disionáriu di’ak tebes atu bele komprende liafuan foho nian hanesan ne’e, ne’ebé ema-sidade la hatene. Maibé nia la to’o atu bele komprende testu ida kona-ba mundu urbanu teknolojia no ideia moderna nian, hanesan Luís Costa nia tradusaun hatudu iha broxura ne’ebé ami temi tiha ona. Materiál sira INL nian bele uza ona atu ko’alia kona-ba buat modernu hirak-ne’e. Ba sira ne’ebé hakilar no dehan katak ne’e estraga lian de’it, tanba hatama liafuan-empresta, ami husu, liafuan “biologia” mosu uluk iha lia-portugés, ka mosu iha lian seluk ruma no depois maka tama ba lia-portugés? Lia-Indonézia, ne’ebé la’o ho belun seluk, simu “biologi”. INL padroniza ba tetun “biolojia”. Ne’e hahilik (eskolla) loos, ho lia-portugés nu’udar belun istóriku. Ami hanoin katak Dr. Luís Costa ne’e ema ida husi sira ne’ebé importante tebes iha esforsu atu haburas lia-tetun, maibé ami fiar katak nia presiza haree fila fali ninia pozisaun balu. Kala iha edisaun foun ruma husi ninia disionáriu, sé maka hatene?
Tanba buat hirak-ne’e hotu, ami konsidera katak Governu deside di’ak bainhira sira ofisializa tiha ortografia padronizada INL nian, tanba ida-ne’e maka koerente liu husi pontudevista siénsia nian no ida-ne’e maka halo tuir duni polítika linguístika ne’ebé sai nu’udar desizaun husi Asembleia Konstituinte i husi ukun-na’in sira Timór Lorosa’e nian.

Testu husi João Paulo T. Esperança, versaun ho lia-portugés publika tiha iha
jornál Timór nian Semanário, Ano 0, nº 0032, 14 fulan-Agostu 2004

Versaun rua hotu (portugés no tetun) inklui mós iha koletánea:
O que é a lusofonia/ Saida maka luzofonia / J. P. Esperança et al . – Díli: Instituto Camões, 2005 . – VIII+163 p. [koletánea ho dalen rua – portugés no tetun – ne’ebé halibur testu oioin]